Biến đổi khí hậu có tác động như thế nào tới ngành khảo cổ học?
Hạn hán, lũ lụt, xói mòn đất… những hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu gây ra khiến các cổ vật dễ hư hại hơn. Tuy nhiên, có hàng loạt di tích khảo cổ xuất hiện trở lại đặt ra hướng đi mới đòi hỏi sự thích ứng nhanh chóng của ngành khảo cổ.
Lưu vực sông Mississippi hai năm rưỡi trước đã trải qua trận lũ lụt cao kỷ lục tàn phá các bờ sông và vùng đất liền kề chứa đầy hiện vật có niên đại của nền văn minh Mississippian. Hiện nay, dòng sông quá khô cạn, những con tàu đắm nổi lên từ những ngôi mộ ngập nước, bao gồm cả ở Hạ Mississippi, nơi những người chinh phục Tây Ban Nha đến vào thế kỷ 16, tiếp theo là những nhà thám hiểm người Pháp đã đào sông trong khi tuyên bố khu vực này cho Vua Louis XIV.
Các địa điểm khảo cổ tốt nhất là ở dưới nước hoặc ở trên mặt đất khô. Tuy nhiên, khi ngày càng nhiều hiện vật xuất hiện - từ Mesopotamia đến Mississippi - các nhà khoa học cho biết hạn hán và các tác động biến đổi khí hậu khác đang làm suy yếu khả năng bảo vệ và ghi lại các địa điểm quan trọng trước khi chúng suy thoái hoặc biến mất.
Tuy nhiên, ở Italy, sông Tiber đang nhanh chóng bị thu hẹp trong đợt hạn hán tồi tệ nhất trong 70 năm qua ở nước này. Mực nước xuống thấp kỷ lục đã làm lộ ra hai trong số những trụ cầu cổ của cầu Nero - cây cầu có từ thời La Mã cổ đại. Được xây dựng từ thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, các cầu tàu đã bị hư hỏng nặng vào thế kỷ thứ ba và thường bị nhấn chìm dưới nước. Vào mùa khô hạn nhất của Italy, một trong những cầu tàu thường nổi lên nhưng việc nhìn thấy hai cầu tàu là rất hiếm gặp.
Nhà sử học Anthony Majanlahti cho biết: "Châu Âu đang trải qua đợt hạn hán tồi tệ nhất trong 500 năm qua. Cảnh quan trên khắp châu Âu và hơn thế nữa đang thay đổi do cháy rừng, sông băng tan chảy và các thảm họa khác đe dọa quét sạch toàn bộ khu vực. Hạn hán đã làm khô cạn các lòng sông trên toàn cầu, làm lộ ra những kho báu khảo cổ chưa từng thấy".
Ở Iraq, thành phố đã mất của Đế chế Mitanni từ thời kỳ đồ đồng đã được phát hiện trong đập Mosul. Khu khảo cổ Kemune có niên đại khoảng 3.400 năm và từng là một thành phố quan trọng của Đế chế Mitanni. Việc lộ ra cả một thành phố là do Iraq xả nước hồ chứa của đập Mosul nhằm cứu hạn cho diện tích lớn cây trồng đang chết dần.
Song, Iraq cũng nằm trong số những quốc gia dễ bị tổn thương nhất trên thế giới trước tác động của biến đổi khí hậu, đe dọa đến hàng ngàn di tích cổ quý hiếm và có ý nghĩa khoa học không thể thay thế. Cụ thể như, thủ đô của hai Đế chế Babylon, đang bắt đầu bị xói mòn khi nồng độ muối kết hợp với việc làm khô lòng sông và cuối cùng là sự xâm nhập mặn bắt đầu phá vỡ nền móng bằng đất sét của chúng. Những di tích này đều là các địa điểm đặc biệt, đánh dấu những giai đoạn phát triển quan trọng của các nền văn minh nhân loại và lưu giữ những thông tin quan trọng.
Biến đổi khí hậu đang gây ra những tác động có hại trên toàn thế giới, nên ngoài việc bảo tồn di tích trong tình trạng nguy hiểm hiện nay cũng đòi hỏi một cuộc điều tra kỹ lưỡng về các sự kiện tương tự trong lịch sử cổ đại và cận đại của loài người.
Ngày nay, ngành khảo cổ còn giúp tìm hiểu về biến đổi khí hậu qua lăng kính lịch sử và khám phá ảnh hưởng của nó đối với các xã hội loài người trong quá khứ, cũng như quan trọng hơn là cách các cộng đồng trong quá khứ thích nghi với biến đổi khí hậu.
Trong nhiều năm qua, các nhà khảo cổ học và sử học đã quan tâm nghiên cứu việc biến đổi khí hậu trong quá khứ ảnh hưởng như thế nào đến quá trình phát triển của văn minh nhân loại. Chẳng hạn, Bảo tàng biến đổi khí hậu ở Wadi Al-Hitan khánh thành vào năm 2016, là bảo tàng đầu tiên trên thế giới khai thác địa điểm cổ sinh vật học lưu trữ hàng trăm hóa thạch của loài cá voi cổ đại nằm tại Faiyum của Ai Cập, cách Thủ đô Cairo 150 km về phía tây nam. Nhiều bảo tàng khí hậu gần đây cũng được thành lập ở Mỹ, Anh và Na Uy, đã tổ chức các buổi triển lãm về quá trình biến đổi và thích ứng với khí hậu trong lịch sử.
Dave Conlin, một nhà khảo cổ học và là Giám đốc Trung tâm Tài nguyên Ngập nước của Dịch vụ Công viên Quốc gia ở Colorado, cho biết; Việc phơi bày các hiện vật văn hóa do biến đổi khí hậu - đặc biệt là trong môi trường nước - đang gây tổn hại vì hai lý do.
Một là chúng trải qua chu trình ướt và khô” khiến các mặt hàng được bảo quản trở nên giòn, một vấn đề phức tạp do sóng và sự dao động trong nhiệt độ không khí bề mặt nóng và lạnh. Thứ hai là tiếp xúc với con người, những người luôn bị thu hút bởi những vật thể tò mò nhô lên từ bờ sông hoặc nhô lên trên mặt nước, ông nói.
An Như
