Đặt cọc – hoàn trả (DEPOSIT RETURN): Gieo mầm kinh tế tuần hoàn từ trường học

Theo dõi KTMT trên

Ngày 12/12/2025, tại thành phố Hải Phòng đã diễn ra khóa tập huấn “Nâng cao năng lực, chuyển đổi nhận thức, tư duy cho đội ngũ cán bộ xây dựng nông thôn mới cấp cơ sở về quản lý chất thải nhựa tại nguồn, hướng tới kinh tế tuần hoàn”, do Cục Môi trường phối hợp với Sở Nông nghiệp và Môi trường Hải Phòng tổ chức.

Sự kiện không chỉ mở đầu cho chuỗi hoạt động chuyên môn mà còn phát đi một thông điệp rõ ràng: giai đoạn mới của xây dựng nông thôn mới đòi hỏi một bước chuyển căn bản từ quản lý hành chính sang quản trị hành vi môi trường.

Trong bối cảnh Việt Nam bước vào tiến trình chuyển đổi mạnh mẽ sang kinh tế tuần hoàn và phát triển nông thôn bền vững, nội dung của khóa tập huấn cho thấy chính sách môi trường chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi gắn liền với thay đổi nhận thức và thói quen xã hội.

Công văn số 3783/MT-CLMT ngày 28/11/2025 của Cục Môi trường không đơn thuần là một chỉ đạo triển khai, mà là sự khẳng định vai trò trung tâm của con người trong bài toán quản lý chất thải, đặc biệt là chất thải nhựa tại nguồn – một thách thức ngày càng lớn đối với khu vực nông thôn.

Trong dòng chảy đó, cơ chế Deposit Return – Đặt cọc hoàn trả nổi lên như một công cụ kinh tế có hàm lượng giáo dục cao. Về hình thức, đây là cơ chế trong đó người tiêu dùng đặt cọc một khoản giá trị khi mua sản phẩm và được hoàn trả khi trả lại bao bì sau sử dụng.

Trên thế giới, đặc biệt tại nhiều quốc gia châu Âu, Deposit Return đã chứng minh hiệu quả vượt trội với tỷ lệ thu hồi bao bì đạt tới 85–95%. Nhưng giá trị cốt lõi của cơ chế này không nằm ở con số thu hồi, mà ở việc tái lập mối quan hệ giữa con người và vật chất, khi rác thải không còn bị nhìn nhận như thứ “bỏ đi”, mà trở thành một tài sản tạm thời đang chờ quay trở lại vòng tuần hoàn.

Khi được đặt trong môi trường giáo dục, Deposit Return vượt xa ý nghĩa của một khoản hoàn tiền. Nó trở thành một bài học kinh tế môi trường trực quan, nơi học sinh hiểu rằng mọi hành vi tiêu dùng đều có hệ quả và mọi tài nguyên đều mang giá trị. Chính vì vậy, mô hình Trường học Sinh thái – Eco-School – được xem là không gian lý tưởng để gieo mầm tư duy “đặt cọc – hoàn trả”.

Với trọng tâm là thay đổi hành vi thông qua thực hành hằng ngày, mô hình này cho phép học sinh trực tiếp phân loại, hoàn trả và tích lũy giá trị ngay trong trường học, biến những khái niệm trừu tượng về kinh tế tuần hoàn thành trải nghiệm cụ thể. Giá trị hoàn trả không chỉ là tiền, mà có thể là điểm xanh, tín chỉ carbon, đóng góp cộng đồng. Qua đó, tư duy “xả – bỏ” được thay thế bằng tư duy “dùng – trả – tái tạo”.

Thực tiễn triển khai tại Hải Phòng thông qua mô hình VNNETZERO đã cho thấy cách tiếp cận này hoàn toàn khả thi. Trạm thu hồi vỏ chai, vỏ lon tích hợp tích lũy tín chỉ carbon không chỉ đóng vai trò là điểm thu gom, mà còn là một hệ thống hạ tầng hành vi, nơi công nghệ, dữ liệu và giáo dục Net Zero được kết nối chặt chẽ. Mỗi lượt hoàn trả bao bì được ghi nhận như một hành động môi trường có thể đo lường, phân tích và quy đổi thành giá trị carbon, qua đó gắn hành vi cá nhân với mục tiêu giảm phát thải ở quy mô lớn hơn.

Trong chuyến tham quan mô hình, Đoàn đại biểu Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã đánh giá cao tính thực tiễn, khả năng nhân rộng và sự phù hợp của VNNETZERO với định hướng quản lý chất thải tại nguồn trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2026–2030.

Ở góc độ rộng hơn, Deposit Return trong trường học không chỉ là một giải pháp kỹ thuật, mà là một dạng “hạ tầng mềm” của kinh tế tuần hoàn. Nếu nhà máy tái chế và dây chuyền xử lý là hạ tầng cứng, thì thói quen, động cơ hành vi và cơ chế khuyến khích, phản hồi chính là hạ tầng mềm quyết định sự vận hành của cả hệ thống.

Trường học, với vai trò hình thành công dân tương lai, là nơi thích hợp nhất để thiết lập nền tảng này. Khi học sinh quen với việc “đặt cọc – hoàn trả” từ những vật dụng nhỏ nhất, tư duy trách nhiệm với tài nguyên sẽ dần mở rộng sang các lĩnh vực lớn hơn như năng lượng, phát thải và phát triển bền vững.

Từ trường học sinh thái đến cộng đồng nông thôn và rộng hơn là xã hội Net Zero, mô hình Deposit Return cho thấy khả năng lan tỏa mạnh mẽ. Học sinh mang thói quen về gia đình, dữ liệu từ trường học trở thành minh chứng định lượng cho các chương trình EPR, CSR và các cam kết môi trường của địa phương. Chính tại điểm giao thoa giữa giáo dục, chính sách, công nghệ và thực tiễn đó, kinh tế tuần hoàn không còn là một khái niệm mang tính định hướng, mà trở thành một nếp sống được hình thành và lặp lại mỗi ngày, bắt đầu từ những hành động nhỏ nhưng có ý nghĩa lâu dài.

Công văn của Cục Môi trường không chỉ là một văn bản hành chính, mà là lời khẳng định rằng chuyển đổi xanh bắt đầu từ chuyển đổi tư duy. Trong bức tranh đó, Deposit Return – khi được triển khai bài bản trong mô hình Trường học Sinh thái – trở thành một công cụ mạnh mẽ để biến chính sách thành hành vi, và hành vi thành văn hóa.

VNNETZERO tại Hải Phòng cho thấy: khi nghiên cứu – công nghệ – giáo dục – chính sách gặp nhau, kinh tế tuần hoàn không còn là khái niệm, mà trở thành thực hành sống động mỗi ngày.

Hoàng Trang