Báo cáo tình hình khí hậu 2024: Thời kỳ nhiều hiểm họa cho Trái đất
Phần lớn cấu trúc sự sống trên Trái đất đang bị đe dọa. Chúng ta đang bước vào một giai đoạn mới quan trọng, không thể đoán trước của cuộc khủng hoảng khí hậu.
Trong bài báo mới được đăng tải trên trang BioScience đã đưa ra nhiều cảnh báo về tình hình khí hậu Trái đất trong năm 2024 và tương lai.
Bờ vực của một thảm họa khí hậu không thể đảo ngược
Các tác giả
đang ở bờ vực của một thảm họa khí hậu không thể đảo ngược. Đây là tình trạng khẩn cấp toàn cầu khi phần lớn cấu trúc của sự sống trên Trái đất đang bị đe dọa. Chúng ta đang bước vào một giai đoạn mới quan trọng và không thể đoán trước của cuộc khủng hoảng khí hậu. Trong nhiều năm, các nhà khoa học, bao gồm một nhóm hơn 15.000 người, đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về những nguy cơ sắp xảy ra của biến đổi khí hậu do lượng khí thải nhà kính ngày càng tăng và sự thay đổi của hệ sinh thái (Ripple et al. 2020). Trong nửa thế kỷ qua, tình trạng nóng lên toàn cầu đã được dự đoán chính xác ngay cả trước khi nó được quan sát - và không chỉ bởi các nhà khoa học hàn lâm độc lập mà còn bởi các công ty nhiên liệu hóa thạch (Supran et al. 2023).
Thật đáng tiếc, bất chấp những cảnh báo này, chúng ta vẫn đang đi sai hướng. Theo nhóm tác giả, lượng khí thải nhiên liệu hóa thạch đã tăng lên mức cao nhất mọi thời đại, 3 ngày nóng nhất từng xảy ra vào tháng 7 năm 2024 (Guterres 2024) và các chính sách hiện tại đang khiến mức nóng lên đỉnh điểm. Tuy vậy, chúng ta không tránh được những tác động nghiêm trọng, và giờ đây chúng ta chỉ có thể hy vọng hạn chế mức độ thiệt hại.
Năm 2023 loài người đã chứng kiến nhiệt độ bề mặt biển phá kỷ lục (Cheng et al. 2024), mùa hè ngoại nhiệt đới Bắc bán cầu nóng nhất trong 2000 năm (Esper et al. 2024) và phá vỡ nhiều kỷ lục khí hậu khác (Ripple et al. 2023a). Dự báo, Trái đất sẽ chứng kiến nhiều hiện tượng thời tiết khắc nghiệt hơn trong những năm tới (Masson-Delmotte et al. 2021).
Khí thải carbon dioxide do con người gây ra và các khí nhà kính khác là những tác nhân chính gây ra biến đổi khí hậu. Tính đến năm 2022, quá trình đốt nhiên liệu hóa thạch và các quy trình công nghiệp trên toàn cầu chiếm khoảng 90% lượng khí thải này, trong khi thay đổi mục đích sử dụng đất, chủ yếu là nạn phá rừng, chiếm khoảng 10%.
Mức tiêu thụ năng lượng hóa thạch tăng cao
Tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch tăng 1,5% vào năm 2023 so với năm 2022, chủ yếu là do mức tiêu thụ than (1,6%) và tiêu thụ dầu (2,5%). Việc sử dụng năng lượng tái tạo cũng tăng vào năm 2023, với mức tiêu thụ năng lượng mặt trời và gió tăng tổng cộng 15% so với năm 2022. Phần lớn sự tăng trưởng này là do thực tế là năng lượng tái tạo thường rẻ hơn so với các giải pháp thay thế nhiên liệu hóa thạch mới tương đương (Roser 2020). Tuy nhiên, mức tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch vẫn cao hơn khoảng 14 lần so với mức tiêu thụ năng lượng mặt trời và năng lượng gió và sự tăng trưởng gần đây về tỷ trọng năng lượng tái tạo trong sản xuất điện chủ yếu đáp ứng nhu cầu tăng lên, thay vì thay thế nhiên liệu hóa thạch (REN21 2024).
Khí nhà kính toàn cầu và nhiệt độ
Lượng khí thải liên quan đến năng lượng hàng năm tăng 2,1% vào năm 2023 và hiện lần đầu tiên vượt quá 40 gigaton carbon dioxide tương đương. Ba quốc gia phát thải nhiều nhất là Trung Quốc, Hoa Kỳ và Ấn Độ, chiếm hơn một nửa lượng khí thải toàn cầu. Lượng khí thải ô nhiễm dạng khí HFC do con người gây ra đang giảm; vì các khí này có tác dụng làm mát ròng, nên sự giảm này có thể khiến tốc độ nóng lên toàn cầu tăng tốc (Hansen và cộng sự, 2023). Trên cơ sở mức trung bình toàn cầu tính đến nay trong năm, nồng độ carbon dioxide và methane đang ở mức cao kỷ lục. Nồng độ carbon dioxide gần đây được quan sát thấy đang tăng vọt (NOAA, 2024). Hơn nữa, tốc độ tăng trưởng khí thải methane cũng đang tăng tốc, điều này rất đáng lo ngại (Shindell và cộng sự, 2024). Nitơ oxit cũng ở mức cao kỷ lục; lượng khí thải nhân tạo hàng năm của loại khí nhà kính mạnh tồn tại lâu dài này đã tăng khoảng 40% từ năm 1980 đến năm 2020 (Tian và cộng sự, 2024).
Nhiệt độ bề mặt đang ở mức cao kỷ lục và năm 2024 dự kiến sẽ là một trong những năm nóng nhất từng được ghi nhận. Mỗi 0,1°C nóng lên toàn cầu sẽ khiến thêm 100 triệu người (hoặc nhiều hơn) phải chịu nhiệt độ trung bình nóng chưa từng có (Lenton et al. 2023). Theo xu hướng hiện tại, những năm tới gần như chắc chắn sẽ còn nóng hơn nữa (Vecellio et al. 2023). Ngay cả trong những kịch bản lạc quan nhất, các nỗ lực thích ứng với khí hậu trên quy mô lớn vẫn sẽ cần thiết, đặc biệt là đối với những nhóm dân số dễ bị tổn thương nhất (Ripple et al. 2022).
Tác động của khí hậu và thời tiết khắc nghiệt
Thời tiết khắc nghiệt và thảm họa liên quan đến khí hậu đang góp phần rất lớn vào nỗi thống khổ của con người. Nhiệt độ và lượng mưa cực đoan ngày càng tăng hiện đã vượt xa khí hậu lịch sử (Robinson và cộng sự, 2021). Nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng nhanh đã dẫn đến sự gia tăng mạnh mẽ về tỷ lệ nắng nóng cực đoan. Điều này có liên quan đến nhiều hậu quả bất lợi đối với con người, bao gồm tử vong trực tiếp, chi phí chăm sóc sức khỏe tăng, các vấn đề về sức khỏe tâm thần và tử vong do các bệnh tim mạch hô hấp (Ebi và cộng sự, 2021). Biến đổi khí hậu đã góp phần khiến hàng tỷ người phải đối mặt với nắng nóng cực độ (Arrighi và cộng sự, 2024). Tỷ lệ tử vong liên quan đến nắng nóng đang gia tăng nhanh chóng ở Hoa Kỳ; số ca tử vong liên quan đến nắng nóng đã tăng 117% từ năm 1999 đến năm 2023 (Howard và cộng sự, 2024). Năm ngoái, đã xảy ra bốn trận lũ lụt gây thiệt hại hàng tỷ đô la ở Hoa Kỳ. Một loạt các đợt nắng nóng trên khắp châu Á đã khiến hơn một nghìn người tử vong và khiến nhiệt độ lên tới 50°C ở một số vùng của Ấn Độ.
Mặc dù có hàng trăm báo cáo và hàng chục nghìn bài báo khoa học, và các hội nghị toàn cầu về khí hậu, tuy nhiên thế giới chỉ đạt được tiến triển rất nhỏ trong vấn đề biến đổi khí hậu, một phần là do sự phản đối mạnh mẽ từ những người hưởng lợi về mặt tài chính từ hệ thống nhiên liệu hóa thạch hiện tại. Theo các tác giả, nhân loại đang đi sai hướng, và mức tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch ngày càng tăng cùng lượng khí thải nhà kính ngày càng tăng đang đẩy thế giới đến với thảm họa khí hậu.
Các nhà khoa học khuyến cáo việc nhanh chóng giảm dần việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch nên là ưu tiên hàng đầu. Điều này có thể đạt được một phần thông qua mức giá carbon toàn cầu đủ cao để có thể hạn chế lượng khí thải của những người giàu có trong khi vẫn có khả năng cung cấp tài trợ cho các chương trình giảm thiểu và thích ứng với khí hậu rất cần thiết. Ngoài ra, việc định giá và giảm phát thải khí mê-tan là rất quan trọng để giảm thiểu hiệu quả biến đổi khí hậu. Mê-tan là một loại khí nhà kính mạnh và không giống như carbon dioxide, tồn tại trong khí quyển trong nhiều thế kỷ, mê-tan có tuổi thọ trong khí quyển tương đối ngắn, khiến việc cắt giảm có tác động trong ngắn hạn (Shindell và cộng sự 2024). Việc cắt giảm mạnh lượng khí thải mê-tan có thể làm chậm tốc độ nóng lên toàn cầu trong thời gian ngắn, giúp tránh các điểm tới hạn và tác động cực đoan của khí hậu.
Trong một thế giới với nguồn tài nguyên hữu hạn, tăng trưởng không giới hạn là một ảo tưởng nguy hiểm. Chúng ta cần thay đổi táo bạo, mang tính chuyển đổi: giảm mạnh tình trạng tiêu thụ quá mức và lãng phí, đặc biệt là của những người giàu có, ổn định và dần dần giảm dân số thông qua việc trao quyền cho giáo dục và quyền cho trẻ em gái và phụ nữ, cải cách hệ thống sản xuất thực phẩm để hỗ trợ chế độ ăn nhiều thực vật hơn và áp dụng khuôn khổ kinh tế sinh thái và hậu tăng trưởng đảm bảo công bằng xã hội.Tuyên truyền về biến đổi khí hậu nên được tích hợp vào chương trình cốt lõi của giáo dục trung học và đại học trên toàn thế giới để nâng cao nhận thức, cải thiện hiểu biết về khí hậu và trao quyền cho người học hành động. Chúng ta cũng cần nhiều nỗ lực ngay lập tức hơn để bảo vệ, phục hồi hoặc tái tạo hệ sinh thái.
Sự gia tăng các thảm họa khí hậu hằng năm cho thấy chúng ta đang trong một cuộc khủng hoảng lớn với những điều tồi tệ hơn sẽ xảy ra nếu chúng ta tiếp tục kinh doanh như thường lệ. Chỉ thông qua hành động quyết đoán, chúng ta mới có thể bảo vệ thế giới tự nhiên, ngăn chặn tác động tiêu cực tới con người và đảm bảo rằng các thế hệ tương lai được thừa hưởng thế giới đáng sống mà họ xứng đáng được hưởng.
Minh Thành (tổng hợp/ BioScience)
