Tái thiết môi trường Vùng Thủ đô - Cần một lộ trình thực thi có trách nhiệm

Theo dõi KTMT trên

Lời tòa soạn

Tuyến bài “Tái thiết môi trường liên vùng Thủ đô: Từ quy hoạch chiến lược đến giải pháp hành động” đã đăng tải 04 bài viết, qua đó phác họa bức tranh môi trường Vùng Thủ đô với những đường nét vừa cụ thể vừa cấp bách.

Từ những kiến giải ở 04 bài viết trước, qua sự tham khảo ý kiến của các chuyên gia về lĩnh vực kinh tế môi trường, trong bài viết cuối của tuyến bài, nhóm tác giả mạnh dạn đưa ra một số đề xuất với mong muốn góp thêm một vài ý kiến để tái thiết môi trường liên Vùng Thủ đô. Các ý kiến đề xuất sẽ xoay quanh việc cần xây dựng một lộ trình thực thi có mốc thời gian cụ thể, có chỉ số đo lường, có nguồn vốn ổn định và cơ chế giám sát xã hội….Chúng tôi kỳ vọng rằng, những đề xuất này sẽ góp phần giúp các cơ quan hữu trách có thêm dữ liệu xây dựng chính sách, vì một Hà Nội xanh - hiện đại.

Dẫu vậy, trong khuôn khổ của bài viết và khả năng còn hạn chế của chúng tôi, những đề xuất này còn cần bổ sung, nghiên cứu để hoàn thiện hơn. Nhóm tác giả mong muốn nhận được thêm các ý kiến đóng góp của cơ quan chức năng, các nhà khoa học và độc giả, để tuyến bài không chỉ dừng lại tại đây mà sẽ mở rộng ra, trở thành diễn đàn hiến kế vì môi trường xanh - phát triển bền vững.

Dân số Hà Nội đã lên đến gần 9 triệu người (theo Kết quả điều tra dân số và nhà ở giữa kỳ năm 2024), chưa kể mỗi ngày cả triệu lượt người/phương tiện vãng lai. Thành phố hiện có 8 khu công nghiệp, khoảng 1.350 làng nghề và làng có nghề, khoảng 8 triệu xe máy và hơn 1,5 triệu ô tô. Mỗi ngày, thành phố tiêu thụ khoảng 80 triệu kWh điện và hàng triệu lít xăng, dầu. Tình trạng đốt phụ phẩm nông nghiệp và rác thải tự phát; biến đổi khí hậu; quy hoạch đô thị thiếu lồng ghép giải pháp bảo vệ môi trường; nhận thức của một bộ phận không nhỏ người dân đang tạo ra những thách thức cho sự phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường sống.

Nhìn rộng ra, dân số Vùng Thủ đô Hà Nội gồm: TP Hải Phòng, Thái Nguyên, Bắc Ninh, Phú Thọ, Ninh Bình, Hưng Yên (sau sáp nhập) lên tới gần 29 triệu người, chiếm gần 1/3 dân số của cả nước.

Vùng Thủ đô cũng là khu vực kinh tế năng động bậc nhất cả nước. Trong đó, Hà Nội, Phú Thọ, Hải Phòng, Bắc Ninh nằm trong nhóm 10 tỉnh, thành có quy mô kinh tế lớn nhất cả nước.

Với quy mô dân số, kinh tế như vậy, áp lực lên môi trường ở Hà Nội nói riêng và Vùng Thủ đô nói chung là rất lớn, cần một giải pháp có tính đồng bộ, liên vùng để bảo vệ, nâng cao chất lượng môi trường. TP. Hà Nội đã chỉ ra 5 nguồn chính gây ô nhiễm không khí, gồm: phương tiện giao thông đường bộ (cả bụi đường), công nghiệp, dân sinh, đốt sinh khối và nông nghiệp. Tất cả các nguyên nhân này dù phần lớn nằm trong phạm vi thành phố, tuy nhiên, tính liên vùng Thủ đô cũng là điều rất đáng lưu tâm mà trong các bài viết trước chúng tôi đã nêu.

Rõ ràng, ô nhiễm môi trường ở Hà Nội không chỉ là câu chuyện kỹ thuật xử lý mà là câu chuyện trách nhiệm - trách nhiệm của đô thị trung tâm đối với các tỉnh, thành trong vùng và trách nhiệm của cả chuỗi đô thị, khu công nghiệp ở các tỉnh, thành đối với “lõi” Thủ đô. Bài học từ những “mùa nghẹt thở” bởi ô nhiễm không khí, những dòng sông màu đen bốc mùi, cho thấy: Nếu không sớm xác lập một lộ trình, chuẩn bị tài chính và có tiêu chí rõ ràng để mọi bên cùng chịu trách nhiệm, các giải pháp đơn lẻ sẽ khó phát huy tác dụng.

Thật đáng mừng, các động thái chính sách trong năm 2024-2025 từ Trung ương và TP. Hà Nội đã mở ra những “điểm tựa” mới. Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn 2050, được phê duyệt cuối năm 2024 xác định rõ cấu trúc không gian, hành lang xanh - mặt nước, vùng đệm sinh thái. Năm 2025, tiêu chí môi trường và cơ chế xác nhận dự án thuộc danh mục phân loại xanh được ban hành, đặt nền tảng pháp lý cho tín dụng và trái phiếu xanh. Và mới đây, tháng 7/2025, Chỉ thị 20 của Thủ tướng Chính phủ về các nhiệm vụ cấp bách ngăn chặn, khắc phục ô nhiễm môi trường khẳng định yêu cầu tăng cường kiểm soát chất lượng không khí và nước đô thị, đã “rõ người, rõ việc” đối với địa phương và doanh nghiệp.

Đáng chú ý, trong bài viết nhân dịp Đại hội đại biểu Đảng bộ Thành phố lần thứ 18 với tiêu đề “Tiên phong, đột phá trong kỷ nguyên mới, phát triển Thủ đô Hà Nội văn minh, hiện đại, hạnh phúc”, đồng chí Bùi Thị Minh Hoài - Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy, Trưởng đoàn Đại biểu Quốc hội TP. Hà Nội - đã nhấn mạnh: “Thành phố ưu tiên phát triển hệ thống hạ tầng hiện đại, thông minh và kết nối nhằm tạo đột phá phát triển. Trong đó, đầu tư hệ thống giao thông đồng bộ, kết nối đa dạng với tầm nhìn dài hạn về mạng lưới giao thông tích hợp liên vùng, quốc tế: các tuyến đường cao tốc, đường quốc lộ, đường vành đai, các nút giao thông cửa ngõ, hệ thống cầu qua sông Hồng, sông Đuống, đường sắt đô thị kết nối đô thị vệ tinh với vùng trung tâm và các tỉnh lân cận; hệ thống logistics liên kết các hành lang, vành đai kinh tế. Phát triển đô thị theo định hướng giao thông (TOD) và khai thác, phát triển không gian ngầm. Xây dựng hạ tầng số, hạ tầng khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đồng bộ, hiện đại; liên thông các cơ sở dữ liệu lớn về: quy hoạch, dân cư, y tế, văn hóa, giáo dục, bảo hiểm, đất đai, nhà ở... tạo nền tảng phát triển bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh của Thủ đô trong kỷ nguyên số”.

Đánh giá cao việc xây dựng các khu đô thị xanh, khu công nghiệp xanh gắn với quy hoạch hạ tầng giao thông xanh đang được Hà Nội và các tỉnh triển khai trong thời gian gần đây, PGS.TS Lưu Đức Hải - Chủ tịch Hội Kinh tế môi trường Việt Nam - cho rằng, để tạo ra khu đô thị xanh, khu dân cư xanh phải dựa vào quy hoạch và vấn đề xử lý môi trường của khu dân cư ấy.

“Trong Quy hoạch chung quốc gia đã thống nhất, khi xây dựng vành đai qua các tỉnh thì phải có quy hoạch các khu dân cư và quy hoạch ấy phải đáp ứng các tiêu chí xanh. Ngoài các quy định trong quy hoạch khu đô thị xanh, còn nhiều quy định của Việt Nam mà khi xây dựng phải tuân thủ theo” - Chủ tịch Hội Kinh tế môi trường Việt Nam nhận định.

Những động thái kể trên là tiền đề để Hà Nội và các tỉnh, thành lân cận bước vào giai đoạn “thực thi có trách nhiệm”, giải bài toán ô nhiễm môi trường.

Về tài chính xanh, số liệu đến quý I/2025 cho thấy đã có 58 tổ chức tín dụng phát sinh dư nợ xanh, tổng giá trị hơn 704 nghìn tỷ đồng, tốc độ tăng bình quân trong giai đoạn 2017-2024 là trên 21%/năm. Tín dụng xanh không phải khẩu hiệu, đó là cách đưa chi phí môi trường vào chi phí vốn, khuyến khích dự án sạch thông qua lãi suất và điều kiện tín dụng.

Phó Thống đốc Thường trực Ngân hàng Nhà nước Đào Minh Tú nhấn mạnh: “Ngành Ngân hàng đã chủ động ‘đi trước một bước’ để hỗ trợ quá trình chuyển đổi xanh”. Ý kiến của lãnh đạo Ngân hàng Nhà nước không chỉ dành cho khu vực tài chính - ngân hàng, mà còn là tín hiệu để các địa phương trong Vùng Thủ đô thiết kế danh mục dự án xanh, sẵn sàng tiếp cận vốn.

Tiêu chí xác nhận dự án thuộc danh mục phân loại xanh có hiệu lực từ 22/8/2025 tạo hành lang để chính quyền và nhà đầu tư cấu trúc trái phiếu chính quyền địa phương xanh, trái phiếu doanh nghiệp xanh và các công cụ tài chính hỗ trợ khác.

Từ góc độ chính sách tài khóa, Thứ trưởng Bộ Tài chính Đỗ Thành Trung cho rằng, tăng trưởng xanh là “xu thế không thể đảo ngược” - khẳng định hướng ưu tiên phân bổ nguồn lực công cho các dự án có tác động giảm phát thải và cải thiện chất lượng môi trường.

Năm 2025 đánh dấu bước ngoặt của hạ tầng nước thải Hà Nội khi nhà máy xử lý nước thải Yên Xá đi vào vận hành. Quy mô 270.000 m³/ngày đêm của Yên Xá, cùng hệ thống cống bao dọc sông Tô Lịch, cho phép thu gom phần lớn nước thải đô thị trước khi xả ra sông. Đến nay, các cửa xả trên sông Tô Lịch đã được thu gom về nhà máy; việc bổ cập nước từ hồ Tây và từ nguồn sau xử lý của Yên Xá được duy trì để tái thiết dòng chảy, cải thiện mùi và màu nước sông Tô Lịch - đã cho thấy hướng đi đúng đắn của thành phố. Thách thức còn lớn nhưng tiến độ và cách tổ chức nguồn nước mới đã cho thấy một tư duy hệ thống, không chỉ giải quyết một đoạn sông mà giải quyết cả lưu vực đô thị.

Ở lĩnh vực rác thải, hai nhà máy điện rác lớn tại Sóc Sơn (Thiên Ý) và Xuân Sơn (Seraphin) đã đi vào vận hành đốt rác phát điện, giảm tải áp lực chôn lấp, từng bước rút bớt diện tích bãi rác hở. Dù vậy, tắc nghẽn về xử lý bùn và chất thải đặc thù vẫn là điểm nghẽn vận hành cần cơ chế liên vùng để phân bổ vị trí xử lý, tránh dồn nén vào nội đô.

Về giao thông, tại Đại hội Đảng bộ Thành phố Hà Nội lần thứ 18 (ngày 15-17/10/2025), Tổng Bí thư Tô Lâm đã nêu rõ: “Tôi đồng tình với đánh giá của các đồng chí về 6 nhóm hạn chế, yếu kém nêu trong báo cáo chính trị. Chúng ta phải thẳng thắn nhìn nhận còn không ít ‘điểm nghẽn’ kéo dài cần được tập trung khắc phục như: Chất lượng tăng trưởng và năng suất lao động chưa tương xứng với tiềm năng, thế mạnh và những chính sách đặc thù Trung ương dành cho Hà Nội; khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo còn hạn chế; hạ tầng chưa theo kịp sự phát triển; quản lý quy hoạch, đất đai, xây dựng và quản lý đô thị còn nhiều bất cập, ùn tắc giao thông, ngập úng, ô nhiễm không khí, ô nhiễm các sông, hồ vẫn còn dai dẳng; xây dựng nếp sống văn hóa, thanh lịch, văn minh chưa đạt như kỳ vọng… Một bộ phận cán bộ còn sợ sai, sợ trách nhiệm, làm theo kiểu ‘trung bình chủ nghĩa’, ‘tư duy theo lối mòn’, không dám mạnh dạn đổi mới, đột phá; thậm chí vẫn còn biểu hiện tham nhũng, lãng phí, tiêu cực làm cản trở sự phát triển của Thủ đô. Phải nhìn thẳng vào sự thật để thay đổi, đó là điều kiện bắt buộc nếu chúng ta muốn bứt phá. Tôi đề nghị Đại hội cần tiếp tục phân tích sâu sắc các nguyên nhân của các tồn tại hạn chế để có chủ trương, giải pháp giải quyết dứt điểm trong nhiệm kỳ tới”.

Theo lộ trình, thành phố định hướng chuyển đổi các phương tiện xanh, sạch. Trong đó, giai đoạn 2025-2030, toàn bộ xe buýt được đầu tư mới, hoặc thay thế xe cũ phải sử dụng năng lượng xanh; thị phần của vận tải công cộng tại Hà Nội phải đạt từ 45%-50%.

Đến năm 2030, tỷ lệ phương tiện sử dụng điện, năng lượng xanh đạt tối thiểu 50%; 100% xe taxi thay thế, đầu tư mới sử dụng điện, năng lượng xanh. Đến năm 2050, 100% xe buýt, xe taxi sử dụng điện, năng lượng xanh.

Về vùng phát thải thấp, Dự thảo Quy định thực hiện vùng phát thải thấp trên địa bàn, thực hiện theo Điều 28 Luật Thủ đô năm 2024 đã đề xuất điều chỉnh lộ trình, phạm vi thực hiện cho phù hợp với Chỉ thị số 20 của Thủ tướng về một số nhiệm vụ cấp bách, quyết liệt ngăn chặn, giải quyết tình trạng ô nhiễm môi trường.

Cụ thể, theo Nghị quyết 47/2024/NQ-HĐND “Về việc quy định thực hiện vùng phát thải thấp trên địa bàn thành phố Hà Nội”, từ năm 2025 đến 2030, Hà Nội thí điểm lập vùng phát thải thấp ở một số khu vực thuộc quận Hoàn Kiếm, Ba Đình (cũ) và từ năm 2031 trở đi mở rộng tới các khu vực đáp ứng tiêu chí vùng phát thải thấp.

Trong Dự thảo sửa đổi Nghị quyết 47, TP. Hà Nội đưa ra lộ trình sớm hơn 5 năm, phạm vi rộng hơn. Cụ thể từ ngày 1/7/2026, Hà Nội thực hiện vùng phát thải thấp trong vành đai 1; từ ngày 1/1/2028 mở rộng tới vành đai 2 và từ ngày 1/1/2030 mở rộng tới vành đai 3 và khuyến khích các xã/phường khác lập vùng phát thải thấp.

Trên bình diện liên tỉnh, thành, hệ thống thủy lợi Bắc Hưng Hải tiếp tục là “phép thử” của phối hợp vùng. Nguồn thải từ sông Cầu Bây chảy qua khu vực quận Long Biên và huyện Gia Lâm (cũ) đổ vào kênh Bắc Hưng Hải ở Hưng Yên, cộng hưởng với nước thải công nghiệp và làng nghề từ Bắc Ninh, Hải Dương (cũ). Đây là điển hình của một bài toán không thể giải ở phạm vi một tỉnh. Thực tế, các địa phương nhiều năm qua đã tăng cường tuyên truyền, kiểm tra, xử phạt. Tuy nhiên, cơ chế tài chính nếu không đi cùng hạ tầng thu gom - xử lý và cơ chế ràng buộc liên vùng sẽ khó tạo thay đổi bền vững.

Để giải quyết các vấn đề trên, cần có một lộ trình cụ thể và KPI (Key Performance Indicator - chỉ số đánh giá hiệu suất công việc) để có thể lượng hóa các công việc cần thực hiện. Chúng tôi mạnh dạn đề xuất các lộ trình và KPI kèm theo như sau:

Giai đoạn 2025-2030

Về nước thải-chất lượng sông hồ: Quy hoạch Thủ đô Hà Nội thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn 2050, định hướng Hà Nội trở thành thành phố xanh, thông minh, thanh bình, thịnh vượng, phấn đấu 70% nước thải sinh hoạt sẽ được thu gom, xử lý. Qua đó, nước thải đô thị được thu gom, xử lý đạt chuẩn trước khi xả sẽ lớn hơn lượng nước chưa qua xử lý, góp phần nâng cao chất lượng nước trên các dòng sông đang ô nhiễm hiện nay như: sông Lừ, Sét, Đáy, Nhuệ, Cầu - Cầu Bây - Bắc Hưng Hải; bốn tỉnh liên quan đến Bắc Hưng Hải công bố lịch trình giảm dần tải lượng ô nhiễm theo quý.

Về chất lượng không khí: Đặt mục tiêu cụ thể về giảm số ngày PM2.5 vượt quy chuẩn tại từng tỉnh, thành trong vùng; giảm nồng độ trung bình năm PM2.5 tại các trạm quan trắc; tỷ lệ nguồn thải giao thông trong cơ cấu phát thải đô thị (ước tính từ kiểm kê khí thải). Mục tiêu đến 2030 giảm tối thiểu 20% số ngày PM2.5 vượt chuẩn so với bình quân 2023-2025 (đây là mốc sớm hơn so với Kế hoạch quản lý chất lượng không khí đến 2030, định hướng 2035 đặt mục tiêu giảm ít nhất 20% nồng độ bụi mịn PM2.5 so với năm 2024 của TP. Hà Nội).

Về rác thải-năng lượng: Với chất thải rắn sinh hoạt tại đô thị, 100% được phân loại tại nguồn, thu gom và xử lý theo tiêu chuẩn. Trong đó, tỷ lệ được xử lý bằng phương pháp chôn lấp trực tiếp dưới 10% theo như Quy hoạch Thủ đô và các mục tiêu của thành phố. Tương tự, các tỉnh, thành trong Vùng Thủ đô cũng cần đạt tới con số này để giảm tải ô nhiễm. Muốn làm được như vậy, cần tăng cường đầu tư các nhà máy đốt rác phát điện, phân loại rác tại nguồn cần làm triệt để hơn.

Về giao thông: Cần nâng cao tỷ lệ người dân sử dụng giao thông công cộng, số km TOD hoàn thành; tỷ lệ xe buýt - xe điện; lượng phát thải CO₂/tấn-km vận tải đô thị theo “Đề án đánh giá tổng thể mạng lưới xe buýt làm cơ sở đề xuất các giải pháp nhằm điều chỉnh, nâng cao chất lượng dịch vụ và sản lượng vận tải hành khách công cộng trên địa bàn thành phố”. Theo mục tiêu này, tỷ lệ phương tiện xe buýt sử dụng điện, năng lượng xanh đến năm 2030 đạt khoảng 70%-90%. Tuy nhiên, cần phải có các giải pháp đồng bộ, nâng cao ý thức người dân và hạn chế xe cá nhân…

Giai đoạn từ 2030-2045

Về nước thải-chất lượng các dòng sông: Đồng bộ hóa hạ tầng vùng; hoàn thiện các “điểm cắt ô nhiễm” trên Bắc Hưng Hải; 100% khu công nghiệp vùng có hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn và công bố dữ liệu online; rác chôn lấp chỉ còn chiếm 5%; triển khai thị trường carbon ở quy mô vùng với danh mục dự án giảm phát thải chuẩn hóa; phát triển mạng buýt - tàu điện vùng, áp dụng khu kiểm soát phát thải theo hành lang vận tải. Ở nhịp giữa giai đoạn (2036-2040), đánh giá giữa kỳ độc lập về hiệu quả đầu tư, điều chỉnh danh mục dự án và cơ chế tài chính theo kết quả đạt được.

Khi nền thể chế - dữ liệu - công cụ tài chính đã chạy ổn, giai đoạn 2030-2045 là “kỹ thuật và quy mô”. Ở Hà Nội, Yên Xá và các nhà máy nước thải vệ tinh (Việt Hưng, Cầu Ngà, Vân Canh, Sơn Đồng…) đi vào vận hành ổn định, tỷ lệ nước thải xử lý tăng theo kế hoạch; vấn đề bùn thải được giải quyết bằng tổ hợp công nghệ sấy - ổn định - đồng xử lý tại lò đốt rác hoặc phối trộn làm vật liệu. Ở tầm liên kết vùng, các tỉnh Bắc Ninh, Hưng Yên… mở rộng công suất xử lý nước thải khu công nghiệp; thiết lập trạm cắt ô nhiễm trên các kênh trục đổ về Bắc Hưng Hải. Mục tiêu là cắt đứt ô nhiễm giữa nguồn thải đô thị - công nghiệp và hệ thống thủy nông.

Với rác thải, hai nhà máy điện rác Sóc Sơn và Xuân Sơn đạt tối ưu vận hành, tỷ lệ rác chôn lấp giảm mạnh; các trung tâm phân loại - tái chế vùng (liên kết các khu công nghiệp ở Bắc Ninh, Hưng Yên) tạo mạng tuần hoàn vật liệu. Các địa phương áp dụng đồng bộ quy định phân loại rác tại nguồn, tính phí theo khối lượng, tích hợp vào hóa đơn điện/nước để giảm chi phí giao dịch.

Giao thông xanh là “lực đẩy” giảm phát thải vùng. Khi tuyến Vành đai 4 hoàn thiện, mạng metro/buýt nhanh vươn ra các đô thị vệ tinh, các tỉnh thiết kế TOD quanh các ga - điểm trung chuyển kết nối Hà Nội, đồng thời thiết lập khu kiểm soát phát thải theo hành lang (low emission zone) gắn với bãi đỗ, logistics.

Chất lượng không khí: Sau khi đã thực hiện được mục tiêu trong giai đoạn 2025-2030 tiến tới đặt mục tiêu đưa nồng độ trung bình năm PM2.5 ở Hà Nội và Bắc Ninh về dưới ngưỡng quy chuẩn quốc gia, tiến tới tiệm cận ngưỡng khuyến nghị của WHO.

Giai đoạn 2045-2050:

Đây là giai đoạn hướng tới quản trị bền vững - kinh tế tuần hoàn - trung hòa carbon.

Vùng Thủ đô bước vào “định chế hóa” kinh tế tuần hoàn: Từ rác sinh hoạt đến bùn thải, từ bùn nạo vét đến tro xỉ điện rác đều có chuẩn kỹ thuật để quay lại chuỗi vật liệu an toàn. Với khung pháp lý thị trường carbon được hoàn thiện sau giai đoạn thí điểm đầu những năm 2020, vùng Thủ đô có thể thiết kế “sàn giao dịch carbon địa phương” kết nối với thị trường quốc gia, biến giảm phát thải thành tài sản tài chính. Mục tiêu cao nhất là đạt trung hòa carbon vào khoảng 2050, với lộ trình giảm phát thải theo ngành: Điện - rác - giao thông - xây dựng.

Khung tài chính xanh cho cả ba giai đoạn

Đến đây, chúng ta sẽ đặt ra câu hỏi, tiền đâu để làm được những việc như vậy? Đây là câu hỏi lớn và xác đáng trong bối cảnh ngân sách Nhà nước cũng như của từng địa phương còn chưa thể bao trùm. Nhưng ngược lại, một khi đã có lộ trình cụ thể, KPI rõ ràng, các dòng vốn sẽ đi theo đến đó, mà kinh tế tư nhân là một lời giải hợp lý.

Chúng tôi đề xuất gói tài chính xanh cho vùng Thủ đô có thể gồm bốn dòng chính:

Thứ nhất, tín dụng xanh. Như đã nêu, quy mô dư nợ xanh toàn hệ thống đã vượt 700 nghìn tỷ đồng vào quý I/2025, tập trung vào năng lượng tái tạo, nông nghiệp xanh và dần mở rộng sang nước thải - rác thải - giao thông công cộng. Từ nay đến 2030, Hà Nội và các tỉnh cần chuẩn bị “giỏ dự án xanh” theo Quyết định 21/2025/QĐ TTg để sẵn sàng thẩm định và tiếp cận vốn; riêng nhóm nước thải - rác thải nên chuẩn hóa hồ sơ phát thải, dòng tiền phí dịch vụ và hợp đồng mua bán điện từ WTE để ngân hàng có cơ sở đánh giá rủi ro.

Thứ hai, trái phiếu xanh của chính quyền địa phương. Quyết định 21/2025/QĐ TTg đã quy định tiêu chí môi trường và cơ chế xác nhận; Bộ Tài chính có hướng dẫn triển khai. Hà Nội và các tỉnh trong vùng có thể phát hành trái phiếu xanh cho các dự án.

Thứ ba, PPP với cơ chế chia sẻ rủi ro. Luật PPP và các nghị định hướng dẫn cho phép hợp đồng BOT. Một cơ chế bổ sung là “hợp đồng dịch vụ theo kết quả” (payment by results) áp dụng cho hạng mục bảo trì hệ thống cống bao - trạm bơm, nơi nhà thầu được trả theo số ngày hoạt động sẵn sàng, mức giảm sự cố tắc nghẽn.

Thứ tư, nguồn vốn quốc tế và thị trường carbon. Các quỹ khí hậu, quỹ bảo vệ môi trường, tài chính JETP và nguồn vốn từ thị trường carbon quốc gia có thể đồng tài trợ cho các dự án giảm phát thải quy mô vùng: electrification bus liên tỉnh, nâng cấp các dự án đôt rác phát điện, cải tạo sông ô nhiễm. Điều kiện then chốt vẫn là MRV (đo lường - báo cáo - xác minh). Về dài hạn, khi khung pháp lý thị trường carbon hoàn thiện, có thể thiết kế danh mục “dự án tín chỉ carbon vùng Thủ đô” (ví dụ nâng cấp hiệu suất đốt rác phát điện, chuyển đổi phương tiện giao thông công cộng, tăng hấp thụ carbon đô thị qua trồng cây dải phân cách và hành lang xanh), đăng ký và giao dịch trên sàn quốc gia, tạo nguồn thu bền vững bổ sung cho ngân sách môi trường.

Các mốc lộ trình và KPI trên cần được thực hiện theo một thể thống nhất, với chìa khóa là liên kết Vùng Thủ đô.

Thứ nhất, về nguồn nước sông Cầu Bây - Bắc Hưng Hải: Hà Nội cùng Hưng Yên, Bắc Ninh thiết kế “điểm kiểm soát liên vùng” tại các cửa xả lớn; đầu tư trạm cắt ô nhiễm, hồ sinh học điều hòa; lập lịch vận hành phối hợp mùa mưa và mùa kiệt.

Thứ hai, về rác - năng lượng: phối hợp các nhà máy điện rác Sóc Sơn và Xuân Sơn với Bắc Ninh, Hưng Yên trong logistics rác liên tỉnh; chuẩn hóa phân loại rác tại nguồn; chia sẻ công suất xử lý trong tình huống sự cố; đẩy nhanh tiến độ các dự án điện rác tại Bắc Ninh và Phú Thọ.

Thứ ba, về giao thông - TOD: đồng bộ Vành đai 4 với metro/buýt nhanh để kéo dịch chuyển phương tiện cá nhân sang phương tiện công cộng, lan tỏa hiệu ứng sang Bắc Ninh, Hưng Yên, Phú Thọ.

Thứ tư, về không khí: Thiết lập các trạm quan trắc tại “điểm nóng” về ô nhiễm, thông tin thường xuyên về các chỉ số này trên phương tiện thông tin đại chúng.

Giai đoạn 2025-2030, vùng Thủ đô nên triển khai “bảng điều khiển môi trường vùng” kết nối trạm quan trắc không khí - nước - tiếng ồn đô thị; dữ liệu thu gom - xử lý rác; dữ liệu vận tải hành khách công cộng. Ứng dụng di động cho phép người dân chụp - gắn tọa độ - phản ánh mùi, khói, xả thải; cơ quan chức năng xác nhận kết quả xử lý và phản hồi theo SLA.

Để tránh tình trạng “đo một nơi, làm một nẻo”, mỗi KPI cần đi kèm chuẩn MRV (Measurement - Reporting - Verification: Đo lường, Báo cáo và Xác minh) rất cụ thể. Ví dụ, KPI không khí sử dụng dữ liệu trung bình 24 giờ từ các trạm đạt chuẩn, có kiểm định định kỳ; KPI nước thải sử dụng kết quả phân tích từ phòng thí nghiệm đạt ISO/IEC 17025, công bố file dữ liệu gốc; KPI rác thải sử dụng dữ liệu cân điện tử tại nhà máy, đối chiếu với nhật ký vận chuyển và hình ảnh camera. Cơ chế xác minh độc lập có thể thuê đơn vị thứ ba (trường đại học, viện nghiên cứu) đánh giá hàng quý, công khai báo cáo kỹ thuật đi kèm dữ liệu gốc để cộng đồng kiểm tra chéo.

Kinh nghiệm quốc tế (Seoul - Hàn Quốc; ÎledeFrance - vùng thủ đô của nước Pháp, bao gồm 8 tỉnh) cho thấy những vấn đề môi trường vùng luôn cần một “nhạc trưởng” liên tỉnh. Hiện nay, Vùng Thủ đô Hà Nội đã có Hội đồng và quy chế hoạt động (theo Quyết định số 986/QĐ-TTg ngày 16/8/2022 của Thủ tướng Chính phủ: Về việc thành lập và ban hành Quy chế hoạt động của Hội đồng điều phối Vùng Thủ đô). Trong đó, Hội đồng điều phối vùng có nhiệm vụ tham mưu, đề xuất với Thủ tướng Chính phủ về cơ chế, chính sách, quy hoạch, kế hoạch, chương trình, đề án, nhiệm vụ phát triển bền vững Vùng Thủ đô, dự án trọng điểm có quy mô vùng và có tính chất liên kết vùng.

Những đề xuất ở trên của chúng tôi sẽ chỉ dừng lại ở… đề xuất nếu không có sự chung tay của các cấp chính quyền và người dân. Như GS Hoàng Xuân Cơ đã lưu ý trong bài viết trước về nhu cầu “cần một thể chế, một cách tiếp cận hiệu quả hơn” để đi từ phản ánh hiện tượng sang kiểm soát phát thải gốc; cùng với đó là việc xây dựng cơ sở dữ liệu chất lượng môi trường đủ dày, đủ tin cậy để làm nền cho chính sách. Báo chí, các tổ chức xã hội - nghề nghiệp, trường đại học cần là đối tác giám sát độc lập, đặt câu hỏi đúng chỗ vào đúng thời điểm.

Còn theo Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Đặng Huy Huỳnh, Anh hùng Đa dạng sinh học ASEAN, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam, giải pháp cốt lõi là xây dựng văn hóa cộng đồng, văn hóa nhân văn trong bảo vệ môi trường, bắt nguồn từ ý thức của mỗi người. Nếu mỗi người dân ý thức rằng vứt rác bừa bãi sẽ ảnh hưởng đến hàng xóm, cộng đồng, họ sẽ tự điều chỉnh hành vi.

Ví dụ, khi thấy một doanh nghiệp xả nước thải ra sông, hồ, người dân có thể nhắc nhở, yêu cầu xử lý theo quy định pháp luật. Điều này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn bảo vệ sức khỏe của chính doanh nghiệp đó, vì ô nhiễm làm suy giảm niềm tin của nhân viên và khách hàng. Một doanh nghiệp muốn phát triển bền vững không chỉ cần máy móc mà còn cần con người khỏe mạnh, trí thức sáng tạo. Ô nhiễm môi trường sẽ làm giảm năng suất lao động, ảnh hưởng đến kinh tế.

Văn hóa bảo vệ môi trường còn liên quan đến việc trồng và bảo vệ cây xanh. Cây xanh đóng vai trò quan trọng trong cải thiện không khí, nhưng hiện nay, việc bảo vệ cây xanh ở Hà Nội và các thành phố khác chưa thực sự hiệu quả. Có những cây trồng hàng chục năm bị đào xới rễ do xây dựng đường sá, lát vỉa hè, dẫn đến cây đổ khi có bão. Cần áp dụng kỹ thuật trồng và bảo vệ cây đúng cách để vừa đảm bảo an toàn, vừa giữ môi trường xanh.

Quan trọng hơn, theo GS Đặng Huy Huỳnh, cần xây dựng một chiến lược quốc gia về phát triển văn hóa cộng đồng trong bảo vệ môi trường. Nhà nước đã có nhiều chủ trương, nhưng cần đầu tư cụ thể hơn vào giáo dục, tuyên truyền thường xuyên, sâu sát. Người dân Việt Nam vốn có bản chất tốt, luôn muốn sống tốt cho hôm nay và cho con cháu mai sau.

“Nếu ý thức cộng đồng hòa hợp với chính sách của Đảng và Nhà nước, chúng ta sẽ đạt được mục tiêu phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường bền vững, như di nguyện của Bác Hồ - một đất nước độc lập, tự do, hạnh phúc, với môi trường xanh, sạch, đẹp” - Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Đặng Huy Huỳnh, Anh hùng Đa dạng sinh học ASEAN, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam - nhấn mạnh.

Các chuyên gia đã nhiều lần lưu ý về yêu cầu từ kiểm kê phát thải đến xây dựng cơ sở dữ liệu chất lượng môi trường theo không gian - thời gian, áp dụng phân tích chi phí - lợi ích mở rộng để lượng hóa tác động của từng dự án. Từ bình diện quản trị, lời nhắc của hệ thống ngân hàng về “đi trước một bước” trong chuyển đổi xanh cũng cho thấy: khối công – tư sẵn sàng, nếu có niềm tin dữ liệu và cơ chế giải trình.

Một lộ trình đến 2050 không phải là chiếc thước kẻ vạch sẵn từng milimét mà là bản đồ có các mốc và cần thực thi nghiêm túc.

Ở phần cuối của bài viết, chúng tôi xin nhấn mạnh: Giải quyết ô nhiễm Vùng Thủ đô không có “cây đũa thần”, chỉ có kế hoạch kỹ lưỡng, cơ chế minh bạch, dữ liệu mở và sự tham gia của người dân mới có thể xử lý đồng bộ, tận gốc của vấn đề. Và chỉ khi các con số về không khí - nước - rác - giao thông được cải thiện, được đo đếm bằng bước các bước chân sải dài bên bờ những dòng sông đã xanh trở lại, khi ấy, lộ trình xanh đó mới thật sự có nghĩa.

Và cuối cùng, chúng ta có thể kỳ vọng và tin tưởng rằng, Hà Nội sẽ sớm giải quyết được các vấn đề về ô nhiễm môi trường bằng các giải pháp tổng thể có tính chất liên vùng, như trong Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ thành phố Hà Nội lần thứ XVIII, nhiệm kỳ 2025-2030 đã xác định về quan điểm, mục tiêu, chỉ tiêu, nhiệm vụ và giải pháp trọng tâm nhiệm kỳ 2025-2030: "Hà Nội tiên phong, gương mẫu trong thực hiện chủ trương của Trung ương; phát triển nhanh, bền vững gắn với chuyển đổi xanh, chuyển đổi số; phát huy giá trị văn hóa, người Hà Nội thanh lịch, văn minh; kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội với bảo vệ môi trường và củng cố quốc phòng, an ninh; xây dựng hệ thống chính trị tinh, gọn, hiệu quả, chính quyền phục vụ nhân dân".

Nhóm tác giả