Đền Nguyên Phi Ỷ Lan: Kiến trúc cổ độc đáo thời nhà Lý
Đền thờ Quốc mẫu Nguyên Phi Ỷ Lan hay còn gọi là chùa Bà Tấm tọa lạc tại xã Dương Xá (huyện Gia Lâm, Hà Nội). Đây là ngôi đền nổi tiếng được xây từ thời nhà Lý, gắn liền với tên tuổi và cuộc đời của Hoàng thái hậu Ỷ Lan - người phụ nữ tài sắc, có công sinh hạ vua Lý Nhân Tông.
 |
| Khu di tích đền thờ Nguyên Phi Ỷ Lan hay còn gọi là chùa Bà Tấm. |
Đền Nguyên Phi Ỷ Lan nằm bên quốc lộ 5 (thuộc địa phận xã Dương Xá, huyện Gia Lâm), cách trung tâm thành phố Hà Nội khoảng 18km. Toàn bộ quần thể di tích, gồm: chùa, đền, điện, sơn trang nằm trong khuôn viên rộng khoảng 3ha có sân, nhà thủy đình, cây xanh các loại.
Theo chính sử, Ỷ Lan tên thật là Lê Thị Yến (1044 - 1117), cũng có sách ghi bà là Lê Thị Yến Loan hay Lê Thị Khiết. Bà xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo thuộc phủ Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, nay thuộc xã Dương Xá, Gia Lâm, Hà Nội. Bà vốn là một thôn nữ, làm ruộng, trồng dâu, nuôi tằm. Năm 1063, qua một lần về viếng thăm chùa Dâu ở Thuận Thành, vua Lý Thánh Tông có cảm tình với Thị Yến và đón vào cung, được phong là Nguyên Phi Ỷ Lan rồi Thái hậu Linh Nhân. Bà đã góp phần cai quản việc nước, thu phục nhân tâm, tạo điều kiện giúp vua đánh thắng giặc Chiêm Thành năm 1069. Đến năm 1072, Lý Thánh Tông qua đời, Càn Đức lên ngôi vua mới có 7 tuổi (vua Lý Nhân Tông), bà buông rèm điều khiển việc nước, cùng Lý Đạo Thành, Lý Thường Kiệt tổ chức đánh thắng giặc Tống xâm lược vào năm 1076. |
Sử cũ chép rằng, năm Quý Mão 1063, Lý Thánh Tông đã 40 tuổi mà chưa có con trai. Vua đi cầu tự nhiều nơi nhưng không thành. Một sáng mùa xuân, vua về viếng thăm chùa Dâu (tổng Dương Quang, phủ Thuận Thành), dân làng mở hội nghênh giá.
Vua ngự giá đến trang Thổ Lỗi, sau này đổi là Siêu Loại (xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, Hà Nội ngày nay), thấy thần dân đang sụp lạy, duy có một thôn nữ xinh đẹp vẫn điềm nhiên hái dâu bên cạnh gốc lan. Lý Thánh Tông lấy làm lạ, cho người gạn hỏi. Người con gái đối đáp thông minh, cử chỉ đoan trang, dịu dàng đó chính là Yến Loan.
Vua truyền lệnh tuyển cô gái ấy vào cung, phong Yến Loan là Ỷ Lan phu nhân, có ý nghĩa đứng dựa cây lan. Trong cung, Ỷ Lan không lấy việc trau chuốt nhan sắc, mong chiếm được tình yêu của vua mà quan tâm đến mọi công việc trong triều đình. Bà khổ công học hỏi, miệt mài đọc sách. Chỉ trong một thời gian ngắn, mọi người đều kinh ngạc trước sự hiểu biết uyên thâm về nhiều mặt của Ỷ Lan.
 |
| Cổng tam quan nhìn từ phía trong có lối kiến trúc độc đáo |
Ỷ Lan là người phụ nữ có tài kinh bang tế thế, từng đã 2 lần nhiếp chính trông coi việc nước. Lần thứ nhất là năm Kỷ Dậu 1069, Lý Thánh Tông thân chinh cùng Lý Thường Kiệt mang quân đi đánh giặc phương Nam đã trao quyền nhiếp chính cho bà.
Lần thứ hai vào năm Nhâm Tý 1072, vua Lý Thánh Tông đột ngột qua đời, Hoàng thái tử Lý Càn Đức lên nối ngôi lúc mới 7 tuổi (tức Hoàng đế Lý Nhân Tông), bà được tôn làm Hoàng thái hậu. Triều đình rối ren, Ỷ Lan đã coi triều chính, điều khiển quốc gia, cùng triều thần lãnh đạo quân dân Đại Việt tiến hành cuộc kháng chiến chống Tống thắng lợi.
 |
| Đền chính thờ Quốc mẫu Nguyên Phi Ỷ Lan với lối kiến trúc cổ kính |
Là một phụ nữ tài trí, đức độ, lại được triều thần ủng hộ nên Hoàng thái hậu Ỷ Lan đã có những đóng góp tích cực vào cơ nghiệp nhà Lý, chăm lo sản xuất nông nghiệp, mở mang dân trí, quan tâm đến thi cử học hành. Bà ban hành nhiều chính sách tiến bộ như chuộc nô tỳ, tha cung nữ, giảm tô thuế, cấm giết trâu bò….
Qua nhiều lần trung tu, lần lớn nhất là vào năm 1612, nhưng đến nay đền vẫn giữ được nét cổ kính, nguyên sơ với nét kiến trúc mang đậm dấu ấn văn hóa nhà Lý.
 |
| Hồ bán nguyệt ngay sau cổng vào... |
Bước vào trong ngôi đền, ngay sau bên trái cánh cổng tam quan là hồ bán nguyệt ẩn dưới bóng cây cổ thụ tạo nên một không gian hài hòa, yên bình.
 |
| Đôi rồng thời Lý phủ phục bên mạn sườn đồi thờ Nguyên Phi Ỷ Lan |
 |
| Trên đồi là miếu thờ Nguyên Phi Ỷ Lan |
Theo sử sách và truyền thuyết dân gian, chùa Bà Tấm (Linh Nhân Tư Phúc Tự) do chính Linh nhân Hoàng thái hậu Ỷ Lan cho xây dựng và khánh thành vào tháng 3 năm Ất Mùi (1115). Có thể khẳng định, về quy mô và mặt bằng kiến trúc, một di tích nổi tiếng, gắn liền với lịch sử Thăng Long - Hà Nội hơn ngàn năm tuổi.
 |
| Dấu tích nền móng kiến trúc và thành bạc đá của chùa Linh Nhân Tư Phúc thời Lý (năm 1115) được khai quật lần 2 năm 2013 - 2014. |
Với những di vật cổ của thời Lý hiện còn đã đưa khu di tích chùa và đền thờ bà Ỷ Lan ở Dương Xá trở thành trung tâm văn hóa nổi bật nhất, quan trọng nhất trong hệ thống di tích tưởng niệm Nguyên Phi Ỷ Lan.
 |
| Giếng Ngọc sau đền |
 |
| Vườn tháp... |
Nơi đây không chỉ thờ phụng một danh nhân lịch sử văn hóa nổi tiếng của cả nước mà còn là điểm di tích cách mạng rất đáng trân trọng của dân tộc. Trong thời gian tiền khởi nghĩa, đây là nơi được đón các đồng chí Trung ương và Xứ ủy Bắc kỳ như: Hoàng Văn Thụ, Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Hoàng Quốc Việt, Văn Tiến Dũng ... về đây hoạt động.
 |
| Chùa Linh Nhân Tư Phúc mới được xây dựng lại. |
Năm 2010, để tưởng nhớ công đức của bà Ỷ Lan, Ban quản lý di tích đền đã tôn trí tượng đài Nguyên Phi Ỷ Lan cao 9,1m, nặng 30 tấn được đúc bằng đồng nguyên chất. Đằng sau có bức phù điêu đá xanh 31.2m. Tượng đặt ở bên trái cửa đền, trên quảng trường rộng lớn, thoáng mát.
 |
| Tượng đài Đức Quốc Mẫu Ỷ Lan. |
Hàng năm cứ vào dịp từ 19 đến 21 tháng 2 Âm lịch, du khách thập phương lại hành hương về Dương Xá tham dự lễ hội truyền thống kỷ niệm ngày Nguyên Phi Ỷ Lan đăng quang và ngày 24, 25 tháng 7 Âm lịch, ngày mất của bà.
Nguyễn Luận
